Sanocki zamek wzniesiony za panowania Kazimierza Wielkiego, w czasach swojej świetności był świadkiem wesela Władysława Jagiełły i jego trzeciej żony, Elżbiety z Pileckich Granowskiej. Po śmierci Jagiełły osiadła tu Sonka, jego czwarta żona, a króla Bona rozbudowała go w renesansową rezydencję. W czasach zaborów zamek przeżył częściowe wyburzenia i liczne przebudowy. W 1934 r. stał się siedzibą muzeum.
Tradycja ikony
Sanockie muzeum ma największą w Polsce kolekcję sztuki cerkiewnej, w tym około 700 ikon. Nic dziwnego, skoro Podkarpacie od wieków było miejscem kultywowania prawosławia przez mieszkających tu Rusinów, Łemków, Bojków i Hucułów. Chrześcijańska tradycja wiąże początki sztuki pisania ikon ze świętym Łukaszem Ewangelistą. Pierwsi chrześcijanie mieli prosić św. Łukasza o namalowanie portretu Matki Boskiej na deskach ze stołu pochodzącego z domu Świętej Rodziny. W stworzeniu obrazu w cudowny sposób mieli mu pomóc aniołowie. Tak powstała ikona Matki Boskiej Hodegetria, wskazującej ręką na małego Jezusa, jako przyszłego Zbawiciela.
„Gdzieś w głębi wszechrzeczy można znaleźć wspólny porządek dla wszystkiego”
Te słowa Zdzisława Beksińskiego zdają się oddawać również istotę sztuki ikonopisania. Ikona nie przedstawia rzeczy naturalnych, tylko boską naturę rzeczy. Świat duchowy, przedstawiony symbolicznie na ikonie, spogląda prosto w twarz człowieka. Pośrednikami między Bogiem a człowiekiem są święci i aniołowie, unoszący się między niebem i ziemią. Starotestamentalne drugie przykazanie zakazywało tworzenia wizerunków Boga i ludzi, ale skuteczne szerzenie chrześcijaństwa wymagało głoszenia go słowem i obrazem. Usunięto więc to przykazanie, a ostatnie zostało podzielone na dwa, żeby zachować liczbę przykazań dekalogu. W prawosławiu ikona jest ważnym elementem liturgii, źródłem mocy i drogą prowadzącą do sacrum. W ikonie wszystko ma znaczenie: wielkość postaci, gest, kolor szat i tło.
Świętość kolorów i gestów
Najstarsze ikony w sanockim muzeum pochodzą z XV w. Pisanie ikon nie pozwala na artystyczną swobodę. Twórca ikon jest tylko narzędziem, oddając swoje ręce i swój talent Stwórcy, żeby On mógł przemówić w obrazie. Postaci na ikonach mają standardowe pozy i gesty. Palec wskazujący i serdeczny tworzące literę X to znak Chrystusa, takim gestem Chrystus Pantokrator (władca i sędzia wszechświata) błogosławi świat. Matka Boska Umilenja (Eleusa) pokazuje czułość przytulając swój policzek do policzka Jezusa, a jej uniesione i rozłożone na wysokości ramion dłonie symbolizują modlitwę wstawienniczą. Paleta barw jest ograniczona. Co oznaczają kolory?
- Złoto – symbolizuje Boga, Królestwo Niebieskie, świętość, chwałę i życie wieczne.
- Purpura – symbol bogactwa, władzy i królewskiego dostojeństwa.
- Czerwień – kolor Chrystusa, symbol piękna, krwi, życia i męczeństwa.
- Zieleń – kolor Ducha św., proroków, młodości, płodności i nowego życia.
- Błękit – kolor Matki Boskiej, niebios i duchowości.
- Biel – kolor czystości, świętości i prostoty.
- Czerń – symbolizuje śmierć, otchłań.
- Brąz – symbolizuje to, co ziemskie i przemijające, materię i ubóstwo.
Ikonostas – granica światów
Rekonstrukcja ikonostasu na I piętrze wyjaśnia podział cerkwi na część ziemską i niebiańską. Środkowe drzwi ikonostasu, ze sceną Zwiastowania i postaciami ewangelistów to carskie wrota, brama do Królestwa Bożego. Mniejsze drzwi diakońskie po bokach mają zwykle wizerunki archaniołów lub pierwszych męczenników. Dolny poziom ikon to najważniejsze ikony namiestne z centralnymi ikonami Pantokratora i Hodegetrii. Skrajna ikona z prawej strony to ikona patrona cerkwi, a z lewej ikona głównego miejscowego świętego. Często jest to św. Mikołaj lub św. Paraskewa, patronka od chorób oczu. Nad carskimi wrotami umieszcza się ikonę Ostatniej Wieczerzy lub Mandylion, który przedstawia twarz Chrystusa odbitą na płótnie. Zgodnie z chrześcijańską legendą wizerunek ten otrzymał ciężko chory król Abgar z Edessy i natychmiast wyzdrowiał. Drugi rząd tworzą ikony symbolizujące 12 głównych świąt roku liturgicznego. Kolejny rząd tworzy grupa Deesis z ikoną Chrystusa na tronie w otoczeniu Maryi i Jana Chrzciciela oraz świętymi i prorokami wstawiającymi się za grzeszników, a zwieńczeniem ikonostasu jest scena ukrzyżowania.
Dlaczego Beksiński?
Zdzisław Beksiński urodził się i uczył w Sanoku. Już w szkole dużo rysował, w tym także sprośne rysunki dla kolegów. Ksiądz, który go przyłapał i podczas rekolekcji z ambony powiedział, że „te ohydne rysunki będą gorszyć kolejne pokolenia”, pierwszy docenił jego talent. Beksiński chciał zostać filmowcem, ale za namową ojca poszedł na architekturę. Pierwsze artystyczne sukcesy odnosił w dziedzinie fotografii. Już wtedy fascynowało go ludzkie ciało, cierpienie, erotyzm i śmierć. Interesowały go nowe technologie i pod koniec życia, obok malowania i rysowania, zaczął tworzyć grafiki komputerowe. W 2005 r. został zamordowany w swoim warszawskim mieszkaniu. Kilka lat wcześniej zapisał w testamencie cały swój dorobek artystyczny rodzinnemu miastu, chociaż z jego dzieł ucieszyłyby się największe muzea, ale Beksiński, który nie znosił podróży i wystaw, nigdy nie cenił własnej twórczości.
Świat bez tytułu
„Z pozoru realna rzeczywistość, która jednak zawiera ogromną ilość fantastycznych szczegółów” - tak o swoich pracach mówił Beksiński. Wyrwane jak ze snu wizje pojawiały się u niego nagle, wywołując nieodpartą potrzebę tworzenia przy głośnej muzyce, która odcinała go od świata. Beksiński przeważnie nie nadawał obrazom tytułów, a tytuł „Mieszkańcy Monasteru Dereizujących Prawdolubów” brzmi jak żart. Na obrazach Beksińskiego pociągnięcia pędzla są ukryte w szczegółach, które porażają, szokują i budzą emocje. Jego świat rozpada się w apokaliptycznej agonii. Zdeformowane ciała, nieprawdopodobne zestawienia, odrealnione pejzaże i kolory tworzą nastrój niepokoju. Zmuszają do zadawania pytań o porządek świata i istotę człowieczeństwa.
Sanockie muzeum to nie tylko zestawienie boskiego ładu ikon ze światem sennych zjaw Beksińskiego. Znaleziska archeologiczne, dawne portrety, militaria i sztuka XX wieku tworzą dopełnienie ekspozycji. A to wszystko oddalone jest 50 kilometrów do Hotelu Arłamów. Zapraszamy
